Integralni model zaštite i upravljanje rizicima od šumskih požara u Republici Srbiji

U radu je teritorija Evrope podeljena na 6 teritorijalnih celina koja uglavnom prate bio regije Evrope. S jedne strane šumski požari izazivaju ogromne štete na prirodnim ekosistemima sa velikim brojem žrtava i materijalne štete (Mediteranske zemlje, zemlje Balkanskog poluostrva, zemlje centralne Evrope i zemlje istočne Evrope), dok sa druge strane u zemljama zapadne i severne Evrope kontrolisani šumski požar koji je namerno izazvan, služi kako za obnavljanje šuma tako i za rešenje drugih ekoloških problema od povećanja biodiverziteta staništa do sprečavanja nekih bolesti kod divljih životinja.


Prema štetama i posledicama koje izazivaju, kao i površinama šuma koje se svake godine unište, šumski požari predstavljaju svetski problem i zahtevaju angažovanje svih institucija i subjekata društva na sprečavanju njihove pojave i gašenju. Godine sa najvećom izgorelom površinom u Republici Srbiji su 2001, 2007 i 2012. U ovom periodu izgorelo je 37565 hektara ili 39.08% od ukupno izgorele površine u periodu 1955-2015. godine. Ova analiza ukazuje na obim šteta od šumskih požara koje se u pojedinim godinama mogu smatrati prirodnom katastrofom. Analizom GIS-a najveća opožarena površina je zabeležena u bukovim sastojinama u zajednici Fagetum moesiacae montanum 40.64%. Velika opožarena površina zabeležena je i u šumi sladuna i cera (Quercetum farnetto-cerris) 29.35% od ukupno izgorele površine.


Vremenski uslovi pogodni za nastanak i širenje šumskih požara karakteriše skup meteoroloških elemenata u uslovima kada oni prelaze određene granične vrednosti koje su značajne za ocenu verovatnoće pojave požara i njegovog brzog širenja u određenom pravcu. Najvažniji klimatski faktori koji utiču na stepen ugroženosti šuma od požara su temperatura vazduha, padavine, relativna vlažnost vazduha, oblačnost, vetar i dugi sušni period. Svi elementi koji pogoduju nastanku i širenju šumskih požara javljaju se u određenim sinoptičkim situacijama, a najopasnije su one koje nastaju zbog sušnih perioda uz visoke temperature i nisku vlažnost vazduha. Od posebnog značaja je prognoza takvih situacija uz odgovarajuće lokalne vremenske prilike gde predstavljaju osnovu za pravovremeno upozorenje o mogućnosti nastanka i širenja šumskih požara.


Jedan od najvažnijih zadataka koji se sprovodi u preventivnom delovanju zaštite šuma od požara je prognoziranje opasnosti od šumskih požara. Štete od požara se mogu svesti na najmanju meru, sistem otkrivanja, priprema pred požarnu sezonu, dobra mobilnost i spremnost može sprečiti nastanak šumskih požara. Proučeno je 12 indeksa procene opasnosti od šumskih požara iz različitih delova sveta i ni jedan se ne može direktno primeniti na području Srbije. Dva indeksa se koriste u većini zemalja (Kanadski meteorološki indeks (FWI) i indeks Angstroma (I)), obavljena je analiza dnevnih vrednosti ovih indeksa za period (2005-2015) i uspostavljena je korelacija sa bazom podataka o šumskim požarima u ovom periodu. Postoji relativno slaba do umerene povezanosti između šumskih požara i vrednosti Kandskog indeksa opasnosti od požara (FWI) i Angstromovog indeksa opasnosti. U cilju poboljšanja procene mogućnosti izbijanja požara na otvorenom izvršena je modifikacija Anstromovog indeksa na sledeći način: umesto srednje temperature vazduha uključena je u formulu maksimalna temperatura vazduha i umesto srednje relativne vlažnosti vazduha uključena je u formulu minimalna relativna vlažnost vazduha. Modifikovani indeks Angstroma ima značajno veću korelisanost sa stvarnim događajima šumskih požara tako da se preporučuje za dalju primenu. Primena indeksa za procenu opasnosti od šumskih požara prilagođena je i testirana specifičnim klimatskim uslovima Srbije.


Šume imaju sposobnost revitalizacije i prirodnog obnavljanja ali su klimatske promene ograničavajući faktor vraćanja ekosistema u predhodno stanje (pre požara). Detaljnim statističkim analizama pojedinih ekoloških faktora na sukcesiju vegetacije (1,2,5 i 10 godina) konstatovana je pojava invanzivnih vrsta. Već se u prvoj godini pojavljuje samo jedna drvenasta vrsta Robinia pseudoacacia (bagrem), invanzivna vrsta koja preti da zauzme staništa drugih vrsta, na požarištima do 800 m nadmorske visine, silikatne geološke podloge.


Revitalizacija šumskih ekosistema zahteva velika finansijska sredstva, pa se često ova staništa prepuštaju prirodnoj obnovi šuma i njeni resursi svrstavaju se u resurse budućnosti jer su obnovljivi, a uz pomoć nauke i tehnologije mogu postati zamena za brojne prirodne resurse koji su iscrpljeni i čiji je nestanak sa planete izvestan. Podizanjem novih i poboljšanjem stanja postojećih šuma došle bi do izražaja klimatska, zaštitna, antieroziona, estetsko-ambijentalna, turističko-rekreativna i druge funkcije šuma, povećao bi se prinos ostalih resursa šuma i šumskih područja – šumskih plodova, gljiva, lekovitog i aromatičnog bilja, poboljšalo bi se stanje u lovstvu, pa bi i ukupni efekti na nivou društva bili značajniji.


Stepen ugroženosti šuma od požara nije isti za sve šume i sve veći broj požara na otvorenom prostoru (u koje se ubrajaju i šumski požari) zahtevaju organizovaniji i stručniji pristup. Nova metodologija procene ugroženosti šuma od požara koja je testirana na području opštine Knjaževac gde je osnova ovog modela primena GIS-a pri čemu je njegovo projektovanje teklo u nekoliko faza. Izradom konceptualnog i logičkog modela definisani su podaci koji se prikupljaju (lejeri-entiteti), povezanost između podataka i logičke veze između podataka. Kreirana je prostorna baza u mdb. formatu, gde su podaci unutar geodatabaze organizovani po sledećim tematskim celinama: orografske karakteristike, klimatski podaci, vegetacija, klasifikacija gorivog materijala, isokeraunička karta, antropogeni uticaj. Na aero-snimcima je izdvojeno 30411 homogenih celina metodom vizuelne interpretacije. Tehnički napredniji postupak osmatranja otvorenog prostora je daljinsko upravljanje video kamerom. Na području opštine Knjaževac izdvojene su tri lokacije za moguće postavljanje termovizijskih kamera koje u različitim udaljenostima pokrivaju najveći deo šumskih površina područja.